Sáng 16/11/2025, tại Hội thảo “Rối loạn chức năng ruột dưới góc nhìn mới” do Hội Khoa học Tiêu hóa TPHCM tổ chức, PGS.TS.BS Quách Trọng Đức đã trình bày bức tranh mới nhất về bệnh lý viêm ruột (IBD) và hội chứng ruột kích thích (IBS) tại Việt Nam. Báo cáo cho thấy tỷ lệ mắc đang có xu hướng tăng, với nhiều biến đổi trong đặc điểm dịch tễ, chẩn đoán và quản lý bệnh. Những dữ liệu cập nhật này giúp làm rõ quy mô gánh nặng bệnh, đồng thời nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết của chiến lược cá thể hóa trong chăm sóc sức khỏe tiêu hóa cho người Việt.

Việt Nam đang trên bờ vực của “đại dịch” viêm ruột thầm lặng

Trên thế giới, bệnh viêm ruột được chia thành hai thể chính gồm viêm loét đại tràng và Bệnh Crohn. Các ca viêm loét đại tràng đầu tiên được ghi nhận vào năm 1875, trong khi CD chỉ được mô tả khoảng 50 năm sau đó. Từ thập niên 1990, tỷ lệ mắc bệnh IBD bắt đầu gia tăng mạnh tại các quốc gia công nghiệp hóa.

Theo mô hình dịch tễ học quốc tế, IBD phát triển qua bốn giai đoạn:

1. Giai đoạn xuất hiện (Emergence): ghi nhận lác đác các ca bệnh rải rác.

2. Giai đoạn gia tăng (Acceleration): tần suất mắc mới tăng nhanh.

3. Giai đoạn tích lũy (Compounding): số lượng bệnh nhân quản lý suốt đời tăng mạnh.

4. Giai đoạn bình nguyên (Equilibrium): tần suất mắc mới ổn định, số tử vong tăng.

Báo cáo của PGS.TS.BS Quách Trọng Đức – Phó Chủ tịch Hội Khoa học Tiêu hóa TPHCM mở đầu bằng cảnh báo: “Việt Nam đang ở giai đoạn cuối của thời kỳ đầu tiên, tức là mới chỉ ghi nhận các ca bệnh rải rác. Các dự báo cho thấy chúng ta sắp bước vào giai đoạn thứ hai trong vòng một thập kỷ tới”.

Nguyên nhân đến từ hai yếu tố: Nhận diện bệnh tốt hơn nhờ tiến bộ y học và sống và chế độ ăn uống ngày càng “Tây hóa” làm thay đổi hệ vi sinh vật đường ruột, tăng nguy cơ mắc bệnh.

Dữ liệu tổng hợp từ sáu bệnh viện lớn trên cả nước cho thấy viêm loét đại tràng xuất huyết (UC) chiếm đa số; tuổi trung bình phát hiện bệnh là 47 tuổi, trong khi bệnh Crohn thường gặp ở người trẻ (khoảng 31 tuổi).

Thời gian từ triệu chứng đến chẩn đoán trung bình 2 tháng đối với viêm loét đại tràng và 4 tháng đối với Crohn. Nam giới mắc nhiều hơn, điều này tương đồng với xu hướng toàn cầu. Khi nội soi, bệnh Crohn thường gặp ở vùng hồi-đại tràng (73,3%), trong khi viêm loét đại tràng chủ yếu ở trực tràng (53,2%).

Đáng chú ý, khoảng 1/3 bệnh nhân Crohn đã có biến chứng rò ngay tại thời điểm chẩn đoán, phản ánh thực tế phát hiện bệnh còn chậm. Ngoài ra, biểu hiện ngoài đường tiêu hóa (mắt, khớp, gan) ở bệnh nhân Việt Nam ít gặp hơn so với dữ liệu từ các quốc gia phương Tây.

Ở nhóm nhi khoa, báo cáo tại Bệnh viện Nhi đồng 1 ghi nhận 43 ca trong 7 năm, trong đó bệnh Crohn chiếm đa số (24/43 ca). Trẻ em thường có biểu hiện ngoài tiêu hóa nhiều hơn, gợi ý bệnh tiến triển nhanh hơn và cần được phát hiện sớm.

PGS.TS.BS Quách Trọng Đức cho biết, Việt Nam hiện có rất ít cơ sở thực hiện được các xét nghiệm chuyên sâu cho IBD. Calprotectin trong phân – xét nghiệm giúp phân biệt IBD với hội chứng ruột kích thích (IBS) – chỉ có tại một số bệnh viện lớn như ĐHYD, Chợ Rẫy, Bạch Mai, Tâm Anh, TWQĐ 108. Siêu âm ruột (IUS), một phương pháp rẻ tiền và ít xâm lấn, vẫn chưa được triển khai rộng rãi.

Các thuốc điều trị IBD bao gồm nhóm cổ điển (5-ASA, Azathioprine, Budesonide MMX), nhóm sinh học (Anti-TNF – Infliximab, Adalimumab và Anti-IL12/23 – Ustekinumab) và thuốc mới dự kiến (Anti-integrin – Vedolizumab, 2026 và Anti-IL23  – Guselkumab, 2027).

Tuy nhiên, chi phí điều trị bằng thuốc sinh học vẫn là rào cản lớn, khiến nhiều bệnh nhân dù có chỉ định vẫn chưa thể tiếp cận. Dù vậy, Hội Khoa học Tiêu hóa Việt Nam đã công bố hướng dẫn chẩn đoán và điều trị Viêm loét đại tràng (2025) và đang hoàn thiện hướng dẫn cho bệnh Crohn – một bước tiến quan trọng giúp đồng bộ thực hành lâm sàng trên toàn quốc.

IBS có thể che lấp ung thư đại trực tràng khởi phát sớm

Bên cạnh IBD, hội chứng ruột kích thích (IBS) cũng là rối loạn tiêu hóa phổ biến tại Việt Nam. IBS thường không gây tổn thương cấu trúc đường ruột nhưng ảnh hưởng mạnh đến chất lượng sống, đặc biệt ở người trẻ tuổi.

Theo PGS.TS.BS Quách Trọng Đức, thể thường gặp nhất tại Việt Nam là IBS-D (thể tiêu chảy) hoặc IBS-M (thể hỗn hợp). Tuy nhiên, các nghiên cứu trên các nhóm dân số đặc thù (nhân viên y tế, sinh viên) cho thấy tỷ lệ mắc có thể trên 10%.

IBS được chẩn đoán dựa trên tiêu chuẩn Rome IV (sắp cập nhật lên Rome V vào năm 2026). Một vấn đề nổi bật được nhấn mạnh là IBS hậu nhiễm trùng (Post-Infectious IBS – PI-IBS). Khoảng 11% bệnh nhân sau một đợt nhiễm trùng đường ruột cấp tính có thể phát triển thành IBS mạn tính. Nguy cơ cao nhất là sau nhiễm ký sinh trùng, kế đến là vi khuẩn và virus.

Ở Việt Nam, ung thư đại trực tràng (UTĐTT) khởi phát sớm đang trở thành vấn đề đáng lo ngại. Một nghiên cứu ghi nhận 28% bệnh nhân ung thư dưới 50 tuổi, trong đó 11% dưới 40 tuổi. Đặc biệt, 22,3% bệnh nhân không có triệu chứng báo động như sụt cân hay đi cầu ra máu.

Do đó, các chuyên gia khuyến cáo không nên xem IBS là bệnh lành tính nếu triệu chứng mới xuất hiện ở người trên 45 tuổi hoặc có tiền sử gia đình ung thư đại tràng. Ở nhóm bệnh nhân có triệu chứng giống IBS nhưng khởi phát dưới 2 năm, cần đặc biệt cảnh giác.

Bên cạnh ung thư, các bệnh ký sinh trùng đường ruột và viêm đại tràng vi thể (microscopic colitis) cũng là những nguyên nhân dễ bị bỏ sót. Một khảo sát tại TPHCM cho thấy hơn 50% mẫu rau ở quán ăn bình dân có nhiễm ký sinh trùng, trong khi viêm đại tràng vi thể có thể bị chẩn đoán nhầm thành IBS-D nếu không sinh thiết niêm mạc.

Phần kết luận của báo cáo nhấn mạnh: Việt Nam đang bước vào giai đoạn mới trong kiểm soát bệnh lý tiêu hóa mạn tính. Với IBD, trọng tâm là phát hiện sớm, điều trị đúng phác đồ, và phát triển các trung tâm chuyên sâu trên cả nước.

Với IBS, cần nâng cao nhận thức cộng đồng và bác sĩ về các bệnh lý có thể bị “che lấp” dưới triệu chứng IBS, đặc biệt là ung thư đại trực tràng khởi phát sớm.

Cuối cùng, ông không quên nhắc đến sự đóng góp của các đồng nghiệp trẻ, có năng lực và hội nhập tốt vào các diễn đàn ngoài nước là một tín hiệu đáng mừng, cho thấy triển vọng Việt Nam sẽ có thêm nhiều dữ liệu giá trị và nâng cao tiếng nói trên trường quốc tế.